Old trees in the Netherlands and Europe

 Bomen in de omstreken van Lochem - 1
& Dikke Bomen in Nederland

Een andere gemeente die per fiets vanuit Zutphen goed is te bereiken, is Lochem. Op meerdere landgoederen zijn oude bomen en bossen te bewonderen. We bezoeken achtereenvolgens de Kastelen Verwolde en Oolde bij Laren. Op de 2e pagina Kasteel Ampsen bij Lochem en de Velhorst bij Almen.

Kasteel Verwolde

Kasteel Verwolde bij Laren (gemeente Lochem) is een fraai classicistisch bouwwerk uit de 1776, gebouwd op de locatie van een in 1346 voor het eerst vermelde en in de 18e eeuw afgebrande vesting.  De toren is in 1927 toegevoegd. Tot 1977 heeft de familie Van der Borch van Verwolde het huis bewoond, tot ze het verkochten aan de Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen. Het omringende landgoed is eigendom van de familie Van der Borch van Verwolde.  Zie voor meer informatie: http://www.kasteleningelderland.nl/Kastelen/verwolde.htm.

De Dikke Boom van Verwolde (foto juni 1992)

Op het landgoed van Kasteel Verwolde staat een van de bekendste bomen van Nederland. Diverse bordjes wijzen in zijn richting en hij krijgt op mooie dagen heel wat bezoekers rond zijn stam. Er is zelfs een speciaal Dikke Boom-pad voor hem aangelegd, geschikt voor rolstoelen. Het is dan ook Nederlands dikste eik, de 'Dikke Boom', een echte zware jongen met een hoogte en een kroonbreedte van 25 meter en een stamomvang van ongeveer 770 cm. (Voor meer info over '' dikke bomen '' zie onderaan deze pagina).
In 1767 heeft een molenaar al ƒ275,- voor de boom geboden om er twee molenassen uit te maken. Gelukkig was de Baron toen wijzer, maar op een dergelijke manier zijn vele concurrenten van deze eik vroegtijdig aan hun eind gekomen. De stam had toen een omtrek van 460 cm. Dit biedt vergelijkingsmateriaal: dichtbij, aan hetzelfde Dikke Boom-pad, staat een in 1791 ter gelegenheid van de geboorte van een nieuwe baron geplante eik, 'Oom Frits' geheten. Deze had na 216 jaar, in september 2007, een omtrek van 498 cm. Bij het planten zal hij 5 tot 10 jaar oud geweest zijn, in totaal dus 221 tot 226 jaar. Hieruit valt te leren dat de Dikke Boom, die een vergelijkbare groeiplaats en vorm heeft, in 1767 ongeveer 190 - 200 jaar zal zijn geweest, dus rond 1567-'77 geplant kan zijn: de eik is dan 430 tot 440 jaar oud! Een tijdgenoot dus van Willem van Oranje, Shakespeare en Claudio Monteverdi...

Zoals veel echt oude eiken is de Dikke Boom hol. Ondanks een flinke opknapbeurt door een boomchirurg in 1999 stond hij er de volgende jaren maar schraaltjes bij, verscheidene takken waren gestorven en de kroon was alleen aan de noordzijde nog redelijk met blad bezet. De allure van de hierboven nog volle kroon is inderdaad definitief verleden tijd.  
Sommige eiken weten in zo'n kwijnende staat echter nog decennia te overleven. Met name in 2003-'05 ging het verval bij de eik echter zo snel, dat de eigenaar, A.Ph.R.C. baron Van de Borch, vreesde dat hij het niet lang meer zou maken. De Baron dacht dat de Eikenprachtkever had toegeslagen. Dit is echter niet door onderzoek bevestigd. In voorjaar 2004 en 2005 was de eik ook nog ernstig kaalgevreten door eikenbladrollers, zodat de eik steeds weer extra energie heeft moeten steken in vervangend blad. 

Gelukkig is er sinds 1996 in Laren een Dikke Boompadcommissie: deze heeft het rolstoelvriendelijke Dikke Boompad laten aanleggen en heeft in 2004 een actie, waaronder een verloting, opgezet ten behoeve van een herstelplan. Men heeft hiertoe diverse deskundigen ingeschakeld. De commissie, die uit betrokken inwoners van Laren en omstreken bestaat, hoopt de boom te revitaliseren of in elk geval zo lang mogelijk in leven te houden. Conclusie uit het onderzoek is onder andere dat de bodem ter plaatse te sterk was verzuurd. Het wortelstelsel aan de zuidzijde van de boom bleek vrijwel volledig afgestorven. Aan deze kant ligt een akker, de laatste decennia met maïs beplant en jaarlijks zwaar bemest. De droge zomer van 2003 betekende een extra klap. Met het herstelplan is voorjaar 2005 begonnen: er zijn grondwaterpeilers geplaatst, er is een compostmengsel aangebracht, mycorrhiza geïnjecteerd en de grond rond de eik is bekalkt. In 2005 en 2006 zijn vochtmetingen en bladmonsteranalyses uitgevoerd. 

Hier een collagefoto van de Dikke Boom op 6 september 2005: een medewerker van BTL Bomendienst Apeldoorn verzamelt blad voor een bladmonsteranalyse. Goed te zien is dat de eik veel afgestorven takken heeft, vooral aan de zuidzijde, waar zich een hoger gelegen akker bevindt. Hier wordt al jaren mais verbouwd en vermoedelijk veel te veel mest gedumpt, wat de eik niet ten goede zal komen. Op de foto is ook te zien dat de schors op de wortelaanzet onderaan de stam aan de zuidwestkant is verdwenen. Hier zijn afgestorven wortels die corresponderen met de dode takken.  In winter 2005-2006 is het dode hout weer verwijderd, zie de foto hieronder. 

Deze foto is ongeveer vanuit de zelfde hoek genomen als de bovenste, maar in juli 2006. Deze noordzijde heeft nog de beste bladbezetting, maar toch is het forse verlies van takken goed te zien.  

Een foto van de zuidoost zijde genomen op 16 juni 2008. In afgelopen drie jaar had de Dikke Boom minder last van insectenvraat. Ook heeft de boom nieuwe, jonge takken in het centrum van de kroon  ontwikkeld, die sterk groeien. Bovendien zijn er voor het eerst sinds jaren weer eikels aan de boom te zien. Hieruit put menigeen weer hoop dat de eik het nog een poos zal volhouden. 

Een foto genomen vanaf de noordwestzijde op 6 februari 2009. Nog altijd een indrukwekkende boom! 

U kunt de Dikke Boompadcommissie helpen met het herstelplan en verder onderhoud door het storten van een bijdrage op bankrekening 376779896 ten name van Commissie Dikke Boompad Laren - Gelderland.

Ter aanvulling ook een winterfoto van de Dikke Boom uit zijn hoogtijdagen in de 60-er jaren.

Op Verwolde staan nog meerdere eiken van ruim 200 jaar: dit fraaie breedkronige exemplaar staat schuin tegenover de dikke boom. 

Dit is de eik Oom Frits, hierboven al genoemd; het Dikke Bomenpad loopt er vlak langs. Tot 25 november 2005 stond er dichter bij het Kasteel een vergelijkbaar exemplaar langs het pad, waar in de herfst zeer forse zwammen op groeiden. Tijdens de zware sneeuwstorm op die avond is deze onderin holle eik omgewaaid. Op het zaagvlak op 4 m vanaf de stamvoet telde ik 210 jaarringen, de eik zal 220 jaar oud zijn geweest. Ook 'Oom Frits' en vele andere eiken op het landgoed hebben toen flinke takschade opgelopen. Oorzaak was dat ze door de warme, rustige herfst nog vol in het blad zaten. In 2010 is de conditie van 'Oom Frits' sterk achteruit gegaan, in 2011 is de boom gestorven. 

Rond Kasteel Verwolde is een tweede bomenpad aangelegd, het Bijzondere Bomenpad. Hier zijn vooral veel exotische boomsoorten aangeplant, zowel coniferen als loofbomen. Hier een blik op de westelijke rand van het gazon, met van links naar rechts o.a. twee Cryptomerica japonica's, een dikke moerascypres (Taxodium distichum) en een forse tulpenboom (Liriodendron tulipifera). Langs het pad staan ook meerdere reuzenzilversparren (Abies grandis), een 200 jarige bruine beuk en een forse linde. Goed toeven dus voor de bomenliefhebber in dit fraaie oude landschap met haar 18e eeuws kasteel , de formele kasteeltuin en de vele monumentale boerderijen.

De Beuk van Kasteel Oolde

Niet ver van Landgoed Verwolde, vlak ten noorden van Laren, ligt Kasteel Oolde, met een klein, in 1820 door Copijn aangelegd park. Al is het veel kleiner dan Verwolde, toch herbergt het ook één der dikste Nederlandse bomen: een beuk met een stamomvang van 775 cm. Het is een majestueuze boom van 29 m hoogte met een breed uitwaaierende kroon. In 1991 is er een zware kop uitgevallen: deze bleek geheel hol te zijn. In 1992 heeft men kroonsnoei toegepast en 3 ankers aangebracht. De beuk is vrij goed te zien vanaf het voor wandelaars toegankelijk pad over het landgoed. 
Helaas is deze indrukwekkende beuk begin 2006 gekapt: er waren opnieuw twee grote takken uitgevallen, de boom was rot en werd een te groot gevaar geacht voor de er veel spelende kinderen van de bewoners. 

Net als bij de Kroezeboom en de beuk van Ruurlo wordt de enorme omvang door de beuk van Oolde niet geheel eerlijk bereikt: zoals hier is te zien, is het een dubbelstammige beuk, vermoedelijk zijn er twee jonge boompjes in één plantgat gezet. De afzondelijke stammen zouden ieder een omtrek van zo'n 5,5 m hebben gehad. Op de lijst van Monumentale Bomen van de Bomenstichting en in het boek Monumentale Bomen in Nederland van Gerrit de Graaff wordt gesteld dat deze beuk tussen 1600 en 1700 zou zijn geplant. Op de lijst wordt tegelijk aangegeven dat de beuk nog stamt uit de tijd van de parkaanleg door Copijn. Dit laatste lijkt mij juist, preciezer, ik denk dat de dubbele beuk in 1820 is geplant. Zijn huidige groeisnelheid wijst hier ook op: hij neemt nog zeker 3 cm per jaar toe in omtrek. 

Helaas is dit wat er nog rest van deze tot voor kort imposante boom: een trieste, door vuur nog verder aangetaste stamvoet. De indrukwekkende dubbele beuk van Oolde is begin 2006 gekapt: er waren opnieuw twee grote takken uitgevallen, de boom was rot en werd een te groot gevaar geacht voor de er veel spelende kinderen van de bewoners. De stamvoet toont duidelijk dat er twee stammen naast elkaar en vervolgens in elkaar zijn gegroeid. De stammen waren hol, met een restwand van zo'n 30 - 40 cm dik. 

Op landgoed Oolde zijn gelukkig nog veel mooie bomen te vinden, waaronder forse eiken en beuken, enkele oudere tulpenbomen en enige mooie lindengroepen. 

Iets over dikke bomen in Nederland en elders.

Nederland blinkt internationaal gezien niet uit op het gebied van dikke bomen. Op de lijst van de Bomenstichting stonden twee recordhouders met een stamomvang van 8,5 meter: een bruine beuk in Breukelen en de tamme kastanje (Kabouterboom) van Beek-Ubbergen. De eerste is gesneuveld in de tachtiger jaren en de kastanje is volgens strenge criteria (omtrek gemeten op 1,3 meter hoogte, boven het hoogste punt van de bodem rond de stam) gemeten slechts 8 meter in omtrek ( 2009). 
De omtrek van 8,5 meter wordt gemeten op 1,3 meter boven het gemiddeld bodemniveau rond de stam van deze op een steile helling staande boom. 

De kampioenen van verschillende soorten zitten zeer dicht op elkaar. Om een idee van de groeisnelheid van de verschillende bomen te geven heb ik de geschatte leeftijden en de huidige geschatte omvanggroei per jaar toegevoegd. Daarnaast de potentieel haalbare leeftijd en maximaal haalbare stamomtrek, gebaseerd op betrouwbare gegevens uit Europa en VS, meest van nog bestaande bomen.

De dikste bomen ter wereld zijn voor zover bekend, enkele baobabs of apebroodbomen, Adansonia digitata, in Zuid-Afrika, omtrek ongeveer 34 meter en  El Tule, een moerascypres, Taxodium mucronatum, in Oaxaca, Mexico,  met een omtrek van 36,2  meter.

* Een beroemd exemplaar op de hellingen van de Etna, dat in 1780 leek op een met elkaar vergroeide ring van bomen schijnt toen de absurde omvang van 62 tot 68 m te hebben gehad. Of het werkelijk één genetisch individu betrof is niet zeker. Tegenwoordig is de stam uiteengevallen tot enkele restanten waarvan het grootste nog een omtrek van ± 22 meter heeft. Ook een andere tamme kastanje op de Etna-hellingen heeft nu een omtrek van omstreeks 20 meter. Daarnaast zijn er in Italië, Frankrijk, Spanje en Engeland meerdere exemplaren met een omtrek van 12 tot 14 m.
** Dit exemplaar is een bomenboeket: een fusie tussen drie in één plantgat geplante platanen. 
*** Een exemplaar in Engeland met twee gefuseerde stammen haalt een omvang van 11.5 m.
#  Niet geheel zeker of deze gegevens kloppen, de diktemeting is bovendien verouderd. 
## Gemeten bij de grond. Dikste in Engeland op 1.5 m gemeten: 823 cm.
### 700 cm is gemeten rond 1.30 m boven het maaiveld; nabij de bodem is de stam slanker: omtrek 595 cm in 2009. 
Op een dikke-bomenlijst van Jeroen Pater en mij, samengesteld op basis van het Register van Monumentale Bomen van de Bomenstichting maar met ons beider eigen aanvullingen staan 182 levende (en 18 recent gestorven) Nederlandse eenstammige bomen met een omtrek van 600 cm of meer. Deze lijst is beslist niet volledig, maar geeft een behoorlijke indicatie van het dikke bomenbestand van Nederland. Hieronder het aantal levende bomen per soort op deze lijst:

De aantallen dikke mammoetbomen, populieren en beuken op de lijst ontlopen elkaar niet veel. Met name het aantal bekende dikke mammoetbomen en populieren neemt de laatste jaren behoorlijk toe. Deze snel groeiende soorten zijn beide in behoorlijke aantallen aangeplant, waarbij men de laatste decennia de populieren vaker de kans geeft om oud te worden. 

Van de onvolprezen mammoetboom, Sequoiadendron giganteum, staan maar liefst 37 exemplaren op de lijst. Dit aantal neemt snel toe, doordat deze bomen snel groeien en reusachtig worden, maar ook omdat ze de laatste tijd goed geïnventariseerd worden door de West-Vlaming Tim Bekaert met zijn website over mammoetbomen. Verder haalt van de coniferen alleen de moerascipres met één exemplaar deze lijst. De Libanonceder volgt op afstand met 560 cm. 

Het aantal dikke populieren (34) is  in werkelijkheid waarschijnlijk nog een stuk groter: deze soort krijgt minder aandacht en zelf heb ik 20 exemplaren aan de lijst toegevoegd, 17 uit de (ruime) regio Zutphen en 3 door Nardo Kaandorp gemeten populieren uit Eijsden, Zuid Limburg. Dit wekt de indruk dat er landelijk nog vele tientallen dikke exemplaren te vinden zijn. Bovendien groeien veel populieren zo snel dat er bijna jaarlijks nieuwe exemplaren bij zullen komen. Zo is een populier in Baak (nabij Zutphen) van nov. 2000 tot aug. 2008 gegroeid van 687 naar 750 cm omtrek, 7.9 cm per jaar. Een andere populier, omtrek 435 cm , bleek na omgehakt te zijn pas 38 j oud: een groei van gemiddeld 11.4 cm per jaar.

Ook flink is het aantal dikke beuken: 31. Er zijn met name veel dikke bruine beuken. Het aantal beuken  neemt niet snel meer toe, slechts een klein aantal beuken bereikt een omtrek van meer dan 6 meter en deze exemplaren leven vervolgens vaak niet lang meer: de afgelopen 10 jaar zijn meerdere van de dikste exemplaren gestorven. Waarschijnlijk zullen er wel enige dikke beuken ontbreken op de lijst, zowel door recente groei als tot dusverre onbekende exemplaren.  

Het aantal dikke zomereiken (23 + 3 mij bekende meerstammige exemplaren) is bescheiden in vergelijking met naburige landen als Groot Brittannië, Duitsland of Zweden. In deze landen zijn respectievelijk meer dan 1200, 450 en 240 eiken geteld met een omtrek van meer dan 6 m. Dikke eiken staan voornamelijk in Gelderland, Overijssel, Utrecht en 't Gooi. In andere delen van het land zijn ze opvallend schaars, vreemd genoeg ook in Noord Brabant en Limburg. Waarschijnlijk zijn ze veelal gekapt ivm het waardevolle hout. 

Ook het aantal dikke linden (14) is erg klein vergeleken bij Duitsland, waar minstens 160 linden met een omvang van  meer dan 7 meter staan. 
Beide soorten zijn inheems en groeien relatief langzaam; blijkbaar kregen in Nederland tot de negentiende eeuw veel minder bomen de kans oud te worden dan in Duitsland of Engeland. Met name linden lijken ook voordeel te hebben van de warmere zomers en diepere bodems in Duitsland en andere Midden Europese landen. In Nederland zou het vochtige klimaat tot snellere houtrot kunnen leiden.  

Van de vrij snel groeiende plataan, die bovendien zeer oud en dik kan worden, zullen zeker nog meer dikke exemplaren te vinden zijn. Deze soort is de afgelopen eeuw veel aangeplant, zodat het aantal dikke, oude exemplaren nog flink kan toenemen. 

Meerstammige exemplaren heb ik overigens niet meegeteld in deze opsomming. Op de dikke-bomenlijst heb ik onderaan een aantal mij bekende meerstammige exemplaren toegevoegd, waaronder beroemde exemplaren als de zeer dikke, vierstammige Kroezeboom (zomereik) van Ruurlo met zijn totaalomvang van ruim 10 m, een bijzondere 10-stammige fladderiep en een meerstammige groene beuk, eveneens nabij Ruurlo, met 8.1 m omtrek. Bij dergelijke bomen dient eigenlijk de omtrek op 1.3 m hoogte van de dikste stam te worden gemeten. Deze is bij de Kroezeboom 4.47 m, bij de Ruurlose Beuk ± 4 m.

Voor een overzicht van de dikste bomen in België, daar Kampioenbomen genoemd, verwijs ik naar de website van Bel-trees: http://www.dendrologie.be/nl/beltrees.php?page=01 België wint het zowel met het aantal dikke bomen als met de omvang van de dikste exemplaren ruimschoots van Nederland. Dit zal te maken hebben met diepere bodems, een wat beschutter klimaat en misschien een sterkere traditie van bescherming of verering van oude bomen. 

De allerdikste Belgische exemplaren worden voorgesteld op een pagina van Tim Bekaert: http://www.monumentaltrees.com/nl/content/dikkebomenbelgie/

Zie ook mijn pagina over België

* Ter vergelijking: 
op de op internet toegankelijke bomenlijst van de  Ancient Tree Hunt  (of  http://www.woodland-trust.org.uk/ancient-tree-hunt/ ) staan de volgende aantallen Britse / Noord-Ierse bomen met een stamomvang van meer dan 6 meter: in totaal 2557 bomen, waarvan 1097 eiken, 509 taxusbomen, 324 tamme kastanjes, 180 beuken, 77 linden, 69 essen, 43 esdoorns en 27 wilgen. Er staan 48 dikke mammoetbomen vermeld, maar in werkelijkheid schijnt hun aantal groter te zijn dan het aantal eiken. Het aantal populieren en platanen is eveneens veel groter dan op deze lijst vermeld.   

Home Nederlandse Versie

Home English Version

Inhoudsopgave van deze website met links naar vele andere pagina's op deze website

Lochem 2

Links naar andere websites over bomen en Literatuur over bomen.

Bomenstichting Zutphen e.o.

Deze website is gemaakt door Jeroen Philippona

U kunt mij e-mailen op jphilippona@hetnet.nl